HISTORIA I TRADYCJA
Św. Agnieszka to jedna z najbardziej czczonych postaci w chrześcijanskiej starożytności. Jej życie i męczeńska śmierć są faktami historycznymi. Mimo to niewiele o nich wiemy. Nie potrafimy ustalić dokładnego czasu męczeństwa i tylko przypuszczamy, że zostało ono dokonane pod koniec panowania cesarza Dioklecjana, prawdopodobnie w 304 r. Nie wiemy w jaki sposób została zamęczona, czy zginęła w ogniu, czy też ścięto ją mieczem. To tylko jest pewne, że była bardzo młoda i oddała swoje życie, gdyż nie chciała wyrzec się swojej wiary oraz przywiązana do czystości. Historyczność jej męczeństwa potwierdzają wiarygodne elementy (Deposito martyrum).



Chrześcijanie w pierwszych wiekach notowali bowiem pilnie dzień świętych, gdyz był to dzień narodzin dla nieba. Dlatego określenie dnia i miejsca "21 stycznia przy drodze Nomentańskiej" wydaje się pewne. Z tym spisem zgadzają się świadectwa, których dostarczyła archeologia, gdyz na tym właśnie miejscu, gdzie wedle tradycji Agnieszka poniosła śmierć, znajdował się stadion Domicjana - miejsce na którym wykonywano okrutne wyroki śmierci na chrześcijanach. Tam też wystawiono później ku jej czci kościół.Na miejscu zaś, gdzie znajdował się grób, cesarz Konstantyn Wielki wystawił wspaniałą bazylikę, która jest historycznym potwierdzeniem jej życia i śmierci. Z okresu jego panowania pochodzi też pierwszy większy wizerunek Świętej, wyryty na marmurowej płycie. Agnieszka przedstawiona jest na nim w postawie modlitewnej, ubrana w tunikę i dalmatykę. Często przedstawiana była w towarzystwie gołąbków i baranków - symboli niewinności i łagodności. 21 stycznia w bazylice Św. Agnieszki święci się dwa baranki, które potem składane są w darze papieżowi i których wełna służy do tkania paliuszy, czyli wstęg z białymi, czerwonymi i czarnymi krzyżami. Relikwie Św. Agnieszki są umieszczone przy wejściu do katakumb nazwanych jej imieniem. Łączna długość katakumbowych korytarzy wynosi 5 km, rozchodzą się w dwóch kondygnacjach.